Σπάρτη, η ζηλευτή της Μεσογείου

Ήταν υποταγμένοι σε σκληρούς νόμους και εκπαιδεύονταν για να γίνουν αήττητοι πολεμιστές.

Τα όρια της Λακωνίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα παραμένουν σχεδόν ίδια. Η Κοίλη Λακεδαίμων, η κοιλάδα του Ευρώτα, προστατευόταν ανατολικά από την οροσειρά του Πάρνωνα, δυτικά από τον Τα'ύ'γετο, ενώ έξοδός της ήταν ο ευρύχωρος μυχός του Λακωνικού Κόλπου. Τα ψηλά και επιβλητικά αυτά βουνά αποτελούσαν φυσικό οχυρό και την προστάτευαν από επιδρομές. Εκεί έφτασαν πριν από περίπου 3.000 χρόνια οι Δωριείς οι οποίοι ίδρυσαν μια νέα πόλη, τη Σπάρτη, ή, όπως την αποκαλούσαν οι κάτοικοί της, Λακεδαίμονα ή Λακωνική. Η Σπάρτη με το ένδοξο παρελθόν πέρασε για πάντα στις σελίδες της ιστορίας. Ο μύθος συνέδραμε στην αίγλη της στο πρόσωπο του Μενελάου και της Ωραίας Ελένης, που για τον Όμηρο υπήρξε η σαγηνευτική αφορμή του Τρωικού Πολέμου.

Η πολιτεία

Η οργάνωση της πολιτείας των Λακεδαιμονίων αποδίδεται πρωτίστως στον Λυκούργο, πρόσωπο που κινείται μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, στα τέλη του 9ου και στις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. Για την προσωπικότητά του γνωρίζουμε ελάχιστα. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι ταξίδεψε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο για να μελετήσει και να συγκρίνει τους νόμους. Άλλοι διαβεβαιώνουν ότι πηγή έμπνευσής του υπήρξε ο τρόπος ζωής των προγόνων του. Το μόνο βέβαιο είναι ότι στη Σπάρτη συντελέστηκε μια νομοθετική επανάσταση η οποία οδήγησε στη δημιουργία ενός πρωτοποριακού για την εποχή πολιτικού συστήματος.

Γη και πολιτική

Ο Λυκούργος χώρισε τη γη σε ίσα μέρη τα οποία μοίρασε στους πολίτες. Κατόπιν εισήγαγε ένα πολιτικό σύστημα που περιέχεται συνοπτικά στην περίφημη Ρήτρα και το οποίο προέβλεπε τη λήψη αποφάσεων στις τακτικές συνεδριάσεις της Απέλλας, αντίστοιχο της αθηναϊκής Εκκλησίας του Δήμου, από το λαό. Στην περίπτωση που αυτό δεν ήταν εφικτό, την εξουσία αναλάμβαναν οι γηραιότεροι και οι βασιλείς. Έκανε λόγο για βασιλείς αφού στη σπαρτιατική κοινωνία βασίλευαν δύο ισότιμοι αρχαγέτες και όχι ένας μονάρχης. Επιπλέον υπήρχε η τριανταμελής Γερουσία, η οποία απαρτιζόταν από αξιοσέβαστα πρόσωπα, και συνιστούσε ένα είδος λαϊκής αριστοκρατίας. Ο τρόπος εκλογής τους έφερε το στίγμα των πρωτόγονων δημοκρατικών πρακτικών. Μια ομάδα δικαστών συγκεντρωνόταν σ' έναν κλειστό χώρο χωρίς παράθυρα. Ο λαός που βρισκόταν απέξω επιδοκίμαζε ή αποδοκίμαζε τους υποψηφίους. Οι έγκλειστοι δικαστές καλούνταν να αποφασίσουν ποιος ήταν ο πιο δημοφιλής για να τον εκλέξουν.

Χρήματα

Μια από τις σπουδαιότερες καινοτομίες του Λυκούργου αφορούσε στα νομίσματα. Παρόλο που ήταν σιδερένια, η αξία τους δεν αντιστοιχούσε στο βάρος τους καθώς κατασκευάζονταν με τρόπο ώστε να μην μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά. Ήταν τόσο μεγάλα και βαριά, ώστε οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν να τα μεταφέρουν χωρίς γαϊδούρια. Μ' αυτό τον τρόπο ο Λυκούργος περιόρισε αφενός την απληστία των πολιτών, αφού οι πλούσιοι έπρεπε να διαθέτουν αποθήκες για τη φύλαξη της περιουσίας τους, αφετέρου μειώθηκαν οι ληστείες. Επίσης κατέστησε σχεδόν αδύνατες τις εμπορικές σχέσεις με τις άλλες πόλεις.

Συσσίτια
Οι ενήλικοι Σπαρτιάτες ήταν υποχρεωμένοι να μετέχουν σ' αυτά. Η είσοδος στο δεκαπενταμελές συσσίτιο γινόταν κατόπιν ψηφοφορίας μεταξύ των μελών του. Κάθε μέλος όφειλε να συνεισφέρει κάθε μήνα μια ορισμένη ποσότητα τροφίμων όπως αλεύρι, κρασί, τυρί, σύκα καθώς κι ένα μικρό χρηματικό ποσό. Κοινότατο φαγητό ήταν ο μέλας ζωμός, τον οποίο έφτιαχναν από αίμα χοιρινού, κρασί και εντόσθια. Τα συσσίτια ή συσκηνία αποτέλεσαν το μέσο εκείνο για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και τη διατήρηση της ειρηνικής συνύπαρξης των Σπαρτιατών. Επιπλέον ήταν χρήσιμα για να ελέγχεται η λαιμαργία, χαρακτηριστικό πολλών Σπαρτιατών, και η παχυσαρκία, που ήταν κατακριτέα.

Ο στρατός

Ο θρυλικός σπαρτιάτικος στρατός ήταν αήττητος. Πριν επιτεθούν σε κάποια ελληνική πόλη, οι ξένοι βασιλείς προσπαθούσαν να συνάψουν συμμαχία με τους Σπαρτιάτες προσφέροντάς τους δώρα και άλλα ανταλλάγματα. Αντιθέτως, το καλύτερο δώρο που μπορούσε να κάνει η Σπάρτη στους συμμάχους της ήταν ένας στρατηγός!

Οι οπλίτες

Η συμβολή της Σπάρτης στην αντιμετώπιση της απειλής των Περσών ήταν καθοριστική τόσο με τον ένδοξο θάνατο των 300 στις Θερμοπύλες όσο και με τη συμμετοχή της, υπό το βασιλιά Παυσανία, στη Μάχη των Πλαταιών. Οι Σπαρτιάτες εκπαιδεύονταν από παιδιά να αντέχουν στον πόνο και να θυσιάζονται, αν ήταν αναγκαίο, για την πατρίδα. Τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν πανίσχυροι με τη στρατιωτική τεχνική που είχαν αναπτύξει και η οποία βασιζόταν στη φάλαγγα των οπλιτών που ειδικεύονταν στην κατά μέτωπο επίθεση. Οι επιτυχίες τους στα πεδία των μαχών οφείλονταν στο ότι η κοινωνία ήταν βασισμένη στη στρατιωτική εκπαίδευση και δεν τους άφηνε περιθώρια ενασχόλησης με άλλες δραστηριότητες.

Έμπνευση

Η μιλιταριστική αυτή νοοτροπία επιφυλακτικότητας απέναντι στους ξένους και η αυστηρή υπακοή στο νόμο οφείλεται στο ότι οι ιδρυτές της παλιάς ελληνικής πόλης αποτέλεσαν ίνδαλμα για κάποιους από τους ολοκληρωτικούς ηγέτες του προηγούμενου αιώνα. Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι μιλούσαν με δέος για τους ηγέτες της Σπάρτης. Διόλου τυχαία, κανείς από τους δύο δεν είχε την ένδοξη κατάληξη των Σπαρτιατών πολιτικών.

Λακωνικότητα

Οι Σπαρτιάτες ακολούθησαν τη μετριοπαθή πολιτική διακυβέρνησης αφού απεχθάνονταν τις πολύωρες ομιλίες. Ακόμα και σήμερα η ρήση "Το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν" είναι συνώνυμο της βραχυλογίας, της σύντομης και εύστοχης διατύπωσης.

Η γυναίκα

Εντύπωση προξενούσε στους ελάχιστους ξένους επισκέπτες άλλων ελληνικών πόλεων η θέση της γυναίκας στη σπαρτιατική κοινωνία και η ισοτιμία της με τους άντρες.

Αγωγή

Η εκπαίδευση της γυναίκας είχε ιδιαίτερη σημασία, αφού για μεγάλο χρονικό διάστημα έμενε μόνη στο σπίτι. Μια και ο άντρας έλειπε, εκείνη αναλάμβανε τις υποχρεώσεις της οικογένειας, άρα είχε αυξημένες αρμοδιότητες αλλά και αρκετά προνόμια. Ήταν χειραφετημένη σε βαθμό αδιανόητο για την υπόλοιπη Ελλάδα. Συμμετείχε στην αθλητική αγωγή όπως τα αγόρια και ήταν φημισμένη η σβελτάδα και η ρώμη της. Έπαιρνε μέρος σε αγώνες πάλης γυμνή μπροστά σε άντρες και γυμναζόταν στο δίσκο και στο ακόντιο. Ιδιαίτερη βαρύτητα έδιναν οι γυναίκες και στο χορό.

Αρχηγοί
Καθώς το κράτος αναλάμβανε την ανατροφή των γιων και οι σύζυγοι έλειπαν καιρό από το σπίτι, οι γυναίκες αφιέρωναν πολύ χρόνο για τη μόρφωσή τους. Ήταν τόσο χειραφετημένες, ώστε μια ξένη κάποτε ρώτησε τη γυναίκα του Λεωνίδα των Θερμοπυλών γιατί μόνο οι Σπαρτιάτισσες είχαν το πάνω χέρι στις σχέσεις τους με τους άντρες. Εκείνη απάντησε: "Θα είναι επειδή μόνο εμείς γεννάμε πραγματικούς άντρες".

Ανεξάρτητες

Στις πολιτικές συγκεντρώσεις πάντα έπαιρναν το λόγο. Επίσης κληρονομούσαν την περιουσία των γονιών τους, με αποτέλεσμα κάποιες να είναι ευκατάστατες και ανεξάρτητες.

Κοινωνία

Μολονότι όλοι οι κάτοικοι της Σπάρτης ήταν ίσοι απέναντι στο νόμο, δεν ήταν όλοι πολίτες. Δίπλα στους ίσους Σπαρτιάτες παρατάσσονταν οι υπομείονες, με περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα, οι μόθακες, γόνοι ειλώτων που συνεκπαιδεύτηκαν με σπαρτιατόπαιδες, οι είλωτες, οι σκλάβοι και οι νεοδαμώδεις, απελεύθεροι είλωτες. Οι είλωτες εξασφάλιζαν τα απαραίτητα για την επιβίωση των Σπαρτιατών, οι οποίοι δε λέρωναν τα χέρια τους με τίποτε άλλο πέρα από αίμα, κρασί ή ρετσίνι στις παλαίστρες.

Μόρφωση

Η δομή της σπαρτιατικής κοινωνίας στηριζόταν στην εκπαίδευση. Στην πραγματικότητα η φιλοσοφία του Λυκούργου βασιζόταν στην ιδέα ότι όσο καλύτερος ήταν κάθε πολίτης τόσο πιο ισχυρό γινόταν το κράτος. Σύμφωνα πάντα με τον Λυκούργο, καλύτερος ήταν ο πιο δυνατός και ολιγαρκής. Όταν κάποτε τον είχαν ρωτήσει πώς η Σπάρτη θα απελευθερωνόταν για πάντα από τους εχθρούς της, απάντησε ότι θα το πετύχαινε μόνο αν οι πολίτες ήταν φτωχοί κι αν δεν επιθυμούσαν να έχουν μεγαλύτερη δύναμη από το διπλανό τους.

Σκληραγωγημένοι

Δεν ήταν εύκολο να γίνει κάποιος καλός πολίτης. Μόνο τα υγιή και αρτιμελή βρέφη κρίνονταν μετά από έλεγχο ικανά να ενταχθούν στο σύστημα αγωγής. Ο μύθος αναφέρει ότι έριχναν τα ασθενή σε βάραθρα, τους αποθέτες, με πιο γνωστό τον Καιάδα. Τα παιδιά που είχε διαπιστωθεί ότι ήταν υγιή ζούσαν μέχρι τα επτά μαζί με τους γονείς τους. Κατόπιν το κράτος αναλάμβανε να αναθρέψει τα αγόρια. Μεγάλωναν με παραμάνες που προσπαθούσαν να τα απελευθερώσουν από παιδικές φοβίες όπως το σκοτάδι, η μοναξιά και οι προκαταλήψεις.

Συνεχείς δοκιμασίες

Τα αγόρια περνούσαν μια σειρά από επίπονες δοκιμασίες. Κάποιες φορές οι εκπαιδευτές προκαλούσαν καβγάδες μεταξύ τους για να μελετήσουν τις ικανότητές τους. Τα εγκατέλειπαν στο κρύο χωρίς τροφή, τα ανάγκαζαν να τρέχουν ξυπόλυτα σε πετρώδη εδάφη και να κοιμούνται σε καλάμια που είχαν μαζέψει μόνα τους. Τα εκπαίδευαν να μην είναι φλύαρα και να εκφράζονται με σύντομο και εύστοχο τρόπο. Τα αγόρια επιτρεπόταν να κλέβουν τρόφιμα, αν όμως τα έπιαναν τα τιμωρούσαν αυστηρά όχι επειδή είχαν κλέψει αλλά επειδή τα είχαν συλλάβει να το κάνουν. Μάθαιναν ανάγνωση και γραφή. Στα δεκαοκτώ τους αποκτούσαν περισσότερα δικαιώματα, αλλά συνέχιζαν να ζουν υπό περιορισμό μέχρι τα τριάντα τους.

Πατριώτες

Είναι γνωστή η ιστορία ενός Σπαρτιάτη ο οποίος μετά την αποτυχημένη υποψηφιότητά του για εκλογή μεταξύ των τριακοσίων καλύτερων πολιτών δήλωσε ικανοποιημένος που υπήρχαν στην πόλη τόσοι άντρες καλύτεροί του. Στους Σπαρτιάτες δεν επιτρεπόταν να ταξιδεύουν στο εξωτερικό ή να αποκτήσουν χρυσό και πλατίνα. Αν κάποιος δεν ήταν σε θέση να συμβάλλει στο συσσίτιο, η κοινότητα κάλυπτε τη συμβολή του.

Θάνατος και υστεροφημία
Ποτέ οι Λακεδαιμόνιοι δεν ήταν πολυάριθμοι. Ακόμα και την εποχή της δημογραφικής τους έκρηξης δεν ξεπερνούσαν τους 20.000 κατοίκους και όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους. Η φήμη ήταν σημαντική στην κοινωνία τους. Όσοι έφταναν εξήντα ετών αποκτούσαν δόξα και ήταν αξιοσέβαστοι. Ζούσαν με άνεση το υπόλοιπο της ζωή τους κι όταν πέθαιναν το κράτος διοργάνωνε λαμπρές τελετές προς τιμήν τους. Οι κηδείες των υπολοίπων ήταν πολύ λιτές˙ αφού τους σαβάνωναν, πρόσθεταν μερικά κλαδιά ελιάς και τους έθαβαν διακριτικά. Με βάση τη σπαρτιάτικη νομοθεσία, το πένθος δεν έπρεπε να διαρκεί περισσότερο από δώδεκα μέρες. Η θρησκεία τους διέθετε πολλά τελετουργικά και αναγνωριζόταν επίσημα από το κράτος. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λυκούργος, τον οποίο λάτρευαν ως θεό, παρέλαβε τους θεόσταλτους νόμους από τους Δελφούς.