ΕΘΙΜΑ

Με τη λατινογενή λέξη Καρναβάλι, την αντίστοιχη της ελληνικής απόκρεω ή αποκριά, χαρακτηρίζεται η περίοδος των τριών εβδομάδων πριν από την Καθαρά Δευτέρα, κατά την οποία επικρατεί το έθιμο του μασκαρέματος. Κυριολεκτικά «Αποκρεά» σημαίνει τον αποχαιρετισμό της περιόδου κρεατοφαγίας ή την αποχή από το κρέας (από-κρεώ). Αντίστοιχα και η λατινογενής λέξη «Καρναβάλι» είναι σύνθετη από τις λέξεις carne = κρέας και vale = χαιρετώ. Οι Απόκριες αποτελούν ουσιαστικά την εισαγωγή στην περίοδο της νηστείας και προετοιμασίας για τη μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης, το Πάσχα. Αποτελούν για τους πιστούς μια περίοδο εκτόνωσης, πριν αρχίσει η Σαρακοστή, που ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα. Με τη νηστεία της Σαρακοστής οι πιστοί προετοιμάζονται ψυχικά και σωματικά για να παρακολουθήσουν τα Θεία Πάθη κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Οι ρίζες των εθίμων της Αποκριάς μπορούν να ανιχνευθούν στην αρχαιότητα. Σχετίζονται με τις λατρευτικές γιορτές προς τιμήν του θεού Διονύσου, στις οποίες κυριαρχούσε ο ενθουσιασμός, η ευθυμία και η σκωπτική διάθεση. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, στοιχεία της αρχαιοελληνικής λατρείας συνδυάστηκαν στη συνείδηση και τις παραδόσεις του λαού με την περίοδο πριν από τη Σαρακοστή. Από το 19ο αι. μέχρι σήμερα το καρναβάλι ξεκινά κάθε χρόνο την Κυριακή του Τελώνη και Φαρισαίου και λήγει την Κυριακή της Τυροφάγου. Παλιότερα, τον εορταστικό τόνο έδιναν οι παρέες των μεταμφιεσμένων, που κυκλοφορούσαν στους δρόμους και γύριζαν τα βράδια στις γειτονιές τραγουδώντας άσεμνα και σκωπτικά τραγούδια. Αυτού του είδους, όμως, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις χάθηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό με το πέρασμα του χρόνου για να επικρατήσουν οργανωμένες από τις τοπικές κοινωνίες και τυποποιημένες εορταστικές εκδηλώσεις με αποκριάτικες στολές και άρματα. Το καρναβάλι όμως είναι στενά συνυφασμένο με την πολιτισμική κληρονομιά κάθε περιοχής της Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα γίνεται προσπάθεια να αναβιώσουν παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα σε πολλά μέρη της χώρας. Κυρίαρχα στοιχεία σε αυτά αποτελούν τα φαλλικά σύμβολα αλλά και η σάτιρα, η οποία συνδέεται άμεσα με τα τοπικά δρώμενα ή επικεντρώνεται σε επίκαιρα θέματα που σχετίζονται με την Ελλάδα αλλά και το διεθνή χώρο. Το πιο σημαντικό καρναβάλι στον ελληνικό χώρο διοργανώνεται στην Πάτρα. Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις αρχίζουν κάθε χρόνο στις 17 Ιανουαρίου και λήγουν την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς με το κάψιμο του βασιλιά Καρνάβαλου και την μεγάλη παρέλαση των καρναβαλιστών.

Η Καθαρή Δευτέρα είναι ταυτισμένη με τα Κούλουμα, δηλαδή τη μαζική έξοδο του κόσμου στις εξοχές και τον εορτασμό της στη φύση. Σύμφωνα με τον πατέρα της Ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη, η λέξη «κούλουμα» προέρχεται από το λατινικό «cuuiulus», που εκτός από σωρός σημαίνει επίσης και αφθονία, αλλά και τέλος. Τα Κούλουμα εκφράζουν, δηλαδή, τον επίλογο της Αποκριάς.Από εδώ και στο εξής εγκράτεια και σωφροσύνη εν όψει της αγιότητας του Πάσχα. Κομμένες οι μπριζόλες, οι μακαρονάδες αλλά και οι κακιές σκέψεις! Ό,τι έγινε, έγινε κι ό,τι φάγαμε, φάγαμε! Ξημέρωσε μία Δευτέρα αλλιώτικη από τις άλλες. Μια Δευτέρα «καθαρή», που λέγεται έτσι γιατί καθαρίζουμε την κουζίνα και το σώμα μας από τα λίπη, μιας και είναι η αρχή της Σαρακοστής, η αρχή της Νηστείας για εμάς τους Χριστιανούς Ορθόδοξους μέχρι τη μεγάλη γιορτή του Πάσχα.
Αν ο καιρός είναι καλός, τότε η Καθαρή Δευτέρα θα είναι σίγουρα μια καλή μέρα για ένα αξιομνημόνευτο γεύμα στην ύπαιθρο. Είναι η μέρα που οι οικογένειες μαζεύονται με τα παιδιά και τους φίλους τους για να πετάξουν χαρταετούς και να απολαύσουν ένα μενού παραδοσιακών πιάτων.
Οι Έλληνες, ως φημισμένοι καλοφαγάδες, συνήθως τρώμε συγκεκριμένα είδη θαλασσινών την Καθαρή Δευτέρα. Λαχταριστές νηστίσιμες λιχουδιές όπως χταποδάκι, καλαμαράκια, μύδια και γαρίδες, μια μεγάλη ποικιλία λαχανικών τουρσί, ειδικά μικρές πράσινες πιπεριές, καρότα και κουνουπίδι, ελιές και σαλάτες, που φαίνεται να έχουν δημιουργηθεί ειδικά για το μοναδικό ψωμί της ημέρας, τη λαγάνα. Οι σαλάτες είναι φυσικά και αυτές νηστίσιμες, όπως η ταραμοσαλάτα που είναι φτιαγμένη από αυγά ψαριού. Όσο για επιδόρπιο, νηστίσιμος χαλβάς και κουλουράκια στη διάθεσή μας.

Την Μεγάλη Πέμπτη γίνεται η παραδοσιακή βαφή των κόκκινων αυγών.
Το γιατί τα αυγά βάφονται κόκκινα δεν είναι γνωστό. Σύμφωνα με μια παράδοση από την Καστοριά, όταν αναστήθηκε ο Χριστός το είπαν σε μια γυναίκα και αυτή δεν το πίστεψε και είπε.
" Όταν τα αυγά που κρατώ θα γίνουν κόκκινα τότε θα αναστηθεί και ο Χριστός. Και αυτά έγιναν κόκκινα"
Για μερικούς βάφονται κόκκινα σε ανάμνηση του χυμένου αίματος του Χριστού. Για άλλους το κόκκινο χρώμα είναι έκφραση χαράς για το ευτυχισμένο γεγονός της Ανάστασης του Κυρίου και συνάμα μέσο αποτρεπτικό κάθε κακού.
Αξίζει να αναφερθεί ότι χρωματιστά, κυρίως κόκκινα αυγά, μνημονεύονται στην Κίνα, για γιορταστικούς σκοπούς τον 5ο αιώνα και στην Αίγυπτο το 10ο αιώνα. Το 17ο αιώνα τα βρίσκουμε τόσο στους Χριστιανούς όσο και στους Μωαμεθανούς (Μεσοποταμία, Συρία).
Μερικοί υποθέτουν ότι τα κόκκινα αυγά του Πάσχα, διαδόθηκαν στην Ευρώπη, την Ασία και την Κίνα από ένα έθιμο των Καλανδών. Αλλοι θεωρούν αρχική κοιτίδα τους την Αίγυπτο.
Την ίδια σημασία έχει και η ανάρτηση κόκκινων υφασμάτων από τα παράθυρα την Μεγάλη Πέμπτη.

Κάλαντα

Ομάδες παιδιών ή και ώριμων ανδρών γυρνούν στα σπίτια κρατώντας ένα τρίγωνο συρμάτινο και το χτυπούν με ένα ευθύ σιδερένιο αντικείμενο, για να παράγει τον απαιτούμενο ήχο. Άλλοτε έχουν μαζί τους φυσαρμόνικες ή ακορντεόν, και στα νησιά βιολιά και κιθάρες.

O οβελίας
Ψητό αρνί της σούβλας ανήμερα το Πάσχα έτρωγαν οι Eβραίοι. Tο πέρναγαν στον οβελό, μια ξύλινη σούβλα σε σχήμα σταυρού και το έψηναν στη θράκα. Aπό αυτούς το πήραμε μαζί με το εβραϊκό Πάσχα. Mια άλλη εκδοχή λέει ότι ο οβελίας κατάγεται από τις θυσίες των αρχαίων Eλλήνων. Στις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου έθνους ήταν ξακουστά τα ψητά αρνιά του Θησείου. Kυρίως τη δεύτερη μέρα της Λαμπρής, έρχονταν από τα Mεσόγεια στην Aθήνα οι καλύτεροι νοικοκυραίοι με μουσικά όργανα για να χαιρετίσουν τον καλό αθηναϊκό κόσμο. Aφού γύριζαν τα κυριότερα σπίτια, κατευθύνονταν προς το Θησείο, όπου έσφαζαν αρνιά, έκαναν κοκορέτσι, έτρωγαν, χόρευαν και τραγουδούσαν ώς το άλλο πρωί. Tο φαγοπότι έμοιαζε ατέλειωτο. Kάθονταν όλοι κάτω σταυρωτά και έλεγαν πειραχτικά δίστιχα ο ένας στον άλλο. Δεν υπήρχε Aθηναίος που να μην περάσει από το Θησείο να πάρει μεζέ από αυτά τα σουβλιστά αρνιά.

Το στεφάνι
Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι είναι, σχεδόν, το μοναδικό έθιμο που εξακολουθεί να μας συνδέει με την παραδοσιακή Πρωτομαγιά, μια γιορτή της άνοιξης και της φύσης με πανάρχαιες ρίζες, πλούσια σε εκδηλώσεις σε παλαιότερες εποχές. Στις μέρες μας η Πρωτομαγιά με το μάζεμα των λουλουδιών για το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ενισχύει τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση, από την οποία οι περισσότεροι έχουμε απομακρυνθεί, ζώντας στις πόλεις.Σύμφωνα με τη διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Αικατερίνη Καμηλάκη, το στεφάνι κατασκευαζόταν με βέργα από ευλύγιστο και ανθεκτικό ξύλο κλήματος ή άλλο και στολιζόταν με λουλούδια και κλαδάκια καρποφόρων δέντρων, όπως η αμυγδαλιά, η συκιά και η ροδιά. Ακόμα, το διακοσμούσαν με στάχυα από σιτάρι και κριθάρι, με κρεμμύδι αλλά και σκόρδο για το μάτι. Η χρησιμοποίηση πρασινάδας και όχι τόσο λουλουδιών με σκοπό τη μετάδοση της γονιμότητάς τους ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των μαγιάτικων συνηθειών. Στον αγροτικό χώρο, μάλιστα, δε θεωρείτο απαραίτητο το πλέξιμο στεφανιών. Αρκούσε η τοποθέτηση πάνω από την πόρτα του σπιτιού μιας δέσμης από χλωρά κλαδιά ελιάς, συκιάς, νερατζιάς, πορτοκαλιάς και άλλα μαζί με λουλούδια. Απαραίτητη ήταν, επίσης, η ύπαρξη μεταξύ τους φυτών αποτρεπτικών… του κακού, όπως είναι η τσουκνίδα, το σκόρδο και άλλα.

Η βασιλόπιτα, αγιοβασιλιάτικο έθιμο πολλών αιώνων, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, για να μας θυμίζει την αγάπη και την καλοσύνη του Αγίου Βασιλείου.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της βασιλόπιτας είναι ότι ο άνθρωπος δοκιμάζει την τύχη του με το κέρμα της, προσπαθώντας να μαντέψει πώς θα του έρθουν τα πράγματα στη νέα χρονιά. Σε όποιον πέσει το φλουρί, αυτός θα είναι ο τυχερός και ευνοούμενος του νέου έτους!

1 ΜΑΡΤΙΟΥ ΤΟ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πρώτης Μαρτίου, ημέρας που συνδέεται με πολλά νόμιμα μαντικού, μαγικού και λατρευτικού περιεχομένου, είναι το χελιδόνισμα, η συνήθεια δηλαδή να γυρίζουν το πρωί της ημέρας αυτής τα παιδιά της σχολικής ηλικίας στα σπίτια κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και να τραγουδούν τον ερχομό της άνοιξης και την επιστροφή του χελιδονιού.Το έθιμο αυτό ήταν διαδεδομένο σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο παλαιότερα, αλλά σήμερα βρίσκεται σε συνεχή υποχώρηση, όπως και πολλές εκδηλώσεις του παραδοσιακού πολιτισμού μας. Όμως παρά την ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού και του νέου τρόπου ζωής, διατηρείται οε πολλά χωριά και νησιά και με αυτό διασώζεται ένα πανάρχαιο αρχαιοελληνικό έθιμο, δηλαδή νήμα μάλλινο που οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων συνήθιζαν να δένουν στο πόδι ή στο χέρι τους.Η τέλεση του εθίμου συνίσταται στα εξής; Το πρωί της πρώτης μέρας του Μάρτη τα παιδιά, κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδόνας, το οποίο στόλιζαν με άνθη και χλωρά κλαδιά δέντρων, γυρίζουν στα σπίτια και τραγουδούν Μάρτης μας ήρθι,τα λουλούδια ανοίγουν... Όταν τελειώσουν το τραγούδι τους εύχονται για την υγεία και την ευτυχία του σπιτιού και η νοικοκυρά τους δίνει φιλοδώρημα ένα-δύο αβγά ή κάποιο άλλο προϊόν αγροτικό. Σ' άλλα χωριά τα παιδιά συγκεντρώνουν αβγά για το δάσκαλο του χωριού.Οι γυναίκες δένουν στο χέρι των παιδιών τα χρωματιστά νήματα "για να μην τα πιάνει ο Μάρτης". Είναι ο γνωστός πανελλήνια 'Μάρτης", που πιστεύεται ότι προφυλάσσει όσους τον φορούν από τη βλαβερή επίδραση των ακτινών του μαρτιάτικου ήλιου.