ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΤΡΩΝ

Το πεδίο της μάχης προσδιορίστηκε με ακρίβεια μετά την ανεύρεση μεγάλου μέρους του βάθρου, τρόπαιο των Θηβαίων για τη νίκη τους. Το βάθρο, που σήμερα αναστηλώθηκε, είναι κυλινδρικό με επίστεψη διαζώματος τριγλύφων και μετοπών και από πάνω σειρά στρογγυλών ασπίδων. Πάνω στη βάση υψωνόταν χάλκινο τρόπαιο, σήμερα χαμένο, το οποίο μας είναι γνωστό από αναπαραστάσεις σε θηβαϊκά νομίσματα: επρόκειτο για κυλινδρικό στύλο πάνω στον οποίο στηρίζονταν πανοπλία, θώρακας, στρογγυλή ασπίδα, δόρυ και κράνος.

Η περίφημη μάχη που έγινε το 371 π.Χ. μεταξύ Θηβαίων και Σπαρτιατών και που σήμανε και το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας.
Αφορμή του πολέμου αυτού υπήρξε η σθεναρή στάση του Επαμεινώνδα απέναντι στους Σπαρτιάτες στο συνέδριο των ελληνικών πόλεων που πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 371 π.Χ. στη Σπάρτη, για την εφαρμογή της Ανταλκίδειας ειρήνης. Ο Επαμεινώνδας, αντιπρόσωπος της Θήβας στο συνέδριο, ζήτησε να υπογράψει τη σύμβαση ειρήνης και ως αντιπρόσωπος των άλλων βοιωτικών πόλεων.
Ο Αγησίλαος της Σπάρτης αρνήθηκε την εκπροσώπηση και των άλλων βοιωτικών πόλεων από τον Επαμεινώνδα και τέλος διέγραψε τη Θήβα από τη σύμβαση της ειρήνης. Αυτό σήμαινε και κήρυξη πολέμου της Σπάρτης εναντίον της Θήβας.
Ο πόλεμος άρχισε. Οι Σπαρτιάτες διέταξαν τον βασιλιά τους Κλεόμβροτο, που βρισκόταν στη Φωκίδα, να επιτεθεί εναντίον της Θήβας. Ο Κλεόμβροτος, με δέκα χιλιάδες πεζούς και χίλιους ιππείς, κινήθηκε προς τη Βοιωτία. Οι Θηβαίοι είχαν καταλάβει τα στενά της Κορωνείας αλλά ο Κλεόμβροτος ακολούθησε άλλο δρόμο και έφθασε στη βοιωτική πόλη Κρεύση την οποία και κυρίευσε. Συνέχισε να προχωρεί προς Β. έως ότου έφτασε έξω από τα Λεύκτρα και στρατοπέδευσε.
Η παρουσία τόσο ισχυρού στρατού έφερε σύγχυση στο θηβαϊκό στρατόπεδο. Πολλοί ζήτησαν να στείλουν τις οικογένειές τους στην Αθήνα, γιατί πίστευαν ότι έξι χιλιάδες μαχητές δεν ήταν δυνατό ν' αντισταθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στις επιθέσεις των Σπαρτιατών. Την κατάσταση έσωσε ο Επαμεινώνδας, ο οποίος έπεισε τους συμπατριώτες του να επιτεθούν πρώτοι εναντίον των σπαρτιατικών δυνάμεων. Και επειδή κατάλαβε ότι η παλιά τακτική της μάχης δεν ήταν ικανή να εξασφαλίσει τη νίκη εναντίον υπέρτερου αριθμητικά εχθρού, εφάρμοσε τη λοξή φάλαγγα. Τοποθέτησε το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του στην αριστερή πτέρυγα. Το τμήμα αυτό θα αναλάμβανε την επίθεση. Στο κέντρο και δεξιά τοποθέτησε πολύ λιγότερες δυνάμεις, με σκοπό να ενοχλούν τις σπαρτιατικές δυνάμεις. Μάλιστα έδωσε εντολή στις δύο αυτές πτέρυγες να πολεμούν τους Σπαρτιάτες και να οπισθοχωρούν. Ο ίδιος με τη λοξή του φάλαγγα θα χτυπούσε το δεξιό κέρας των Σπαρτιατών, όπου ήταν και ο βασιλιάς Κλεόμβροτος.
Μπροστά έβαλε το γυμνασμένο καλά θηβαϊκό ιππικό και πίσω από την αριστερή πτέρυγα κράτησε σαν εφεδρεία τον Ιερό Λόχο με αρχηγό τον Πελοπίδα.
Οι Σπαρτιάτες ακολούθησαν την παλιά τακτική. Τοποθέτησαν όλο το στρατό τους σε δύο φάλαγγες, τοποθετώντας μπροστά τους το ιππικό.
Ο Κλεόμβροτος προσπάθησε ν' αποφύγει τη μάχη περιμένοντας νέες ενισχύσεις. Το ιππικό όμως των Θηβαίων επιτέθηκε και ανάγκασε τους Σπαρτιάτες να ριχτούν στη μάχη. Γρήγορα φάνηκε η υπεροχή του θηβαϊκού ιππικού. Έτρεψαν σε φυγή τους Σπαρτιάτες ιππείς, ενώ συγχρόνως ο Επαμεινώνδας με την αριστερή πτέρυγα προχωρούσε εναντίον του δεξιού κέρατος των Σπαρτιατών. Ο Κλεόμβροτος προσπάθησε να κυκλώσει τους Θηβαίους, αλλά ο ιερός λόχος που επιτέθηκε εναντίον του ανέτρεψε τα σχέδιά του. Οι Σπαρτιάτες πρόβαλαν σημαντική αντίσταση. Ο τραυματισμός όμως και στη συνέχεια ο θάνατος του Κλεόμβροτου έφερε σύγχυση στις σπαρτιάτικες δυνάμεις. Μετά μάλιστα το θάνατο του Δείνωνα, του Σφοδρία και του Κλεώνυμου, οι Σπαρτιάτες εγκατέλειψαν τη μάχη και πήγαν να βρουν σωτηρία μέσα στα χαρακώματα. Την οπισθοχώρηση του δεξιού κέρατος των Σπαρτιατών, ακολούθησαν το κέντρο και η αριστερή πτέρυγα. 1.400 Λακεδαιμόνιοι βρήκαν το θάνατο.
Η νίκη των Θηβαίων σήμανε την κατάλυση της σπαρτιατικής κυριαρχίας στην Ελλάδα και την ανάδειξη της Θήβας σε νέα ηγεμονική δύναμη στον ελλαδικό χώρο.